مقاله ای از استاد مجید خردمندی با عنوان خوشنویسی معاصر و بحران خوانایی
............................................
............................................
هیچ خطاطی نویسد خط به فن بهر عین خط نه بهر خواندن (مولانا)
--- این سخن مولانا اشاره مستقیم به اهمیت خوانایی کلام خوشنویسی شده دارد و جایگاه کتابت را از نگاه عموم بیان میکند.
--- متن پیشرو فتح بابی است برای بررسی بیشتر موضوع خوانایی و ناخوانایی شعر و متن در حیطه خوشنویسی.
لازم به توضیح نیست که نواقص بسیاری دارد و دقت بیشتری را طلب می کند. امید است که اصحاب قلم و هنرمندان و منتقدان هنری خصوصا در رشته خوشنویسی با تذکر و راهنمایی ایشان موضوعاتی از این دست بیش از پیش به بوته نقد درآید و همانطور که گفته شد فتح بابی به گستره ای گسترده تر را سبب شود.
خط شکل مکتوب کلام است ،هر چند این تعریف ،تعریف جامعی از خط نیست اما بخشی از تعریف کاربردی خط را شامل میشود،و متضمن کاربرد بیان محتوایی نوشته و کلام میباشد ، وهمین بس که به رسالت خوانش و کاربرد خوانایی خط اشاره دارد.
- سراط السطور سلطانعلی مشهدی میفرماید:
خط که ما یقرا است شهرت او آن اشارت بود به خط نکو
بهر آن است خط،که برخوانند نه که در خواندنش فرو مانند
و پر واضح است که خط موفق خطی است که تطابق کامل بین صورت بصری و خوانایی داشته باشد.
در دوره های مختلف خط،خطوط-انواع،شکل ها و قالب های متنوعی پیدا کرده اند که جنبه کاربردی خط ،اصل مهم پیدایش آن بوده است;اما از بین انوع خطوط ، بعضی به دلیل مشکل خوانایی و عدم مقبولیت عموم از جهت مصرف عمومی و کاربردی تقریبا منفعل گشته و صرفا جنبه زیبایی شناسانه خود را حفظ کرده اند، آن هم در دست معدود هنرمندان و اساتید و به شکل نمایشگاهی و ارائه خصوصی.
نگارنده ضمن بررسی آثار خوشنویسی در دوره های مختلف و در بخش ها و قالب های گوناگون علی الخصوص خطوط ایرانی، به این نتیجه رسیده است که در آثار به جا مانده از گذشته ،به صورت محدود ،و اما در آثار هنرمندان معاصر،تقریبا به طور گسترده ،کلام در ذیل صورت تصویری خط قرار گرفته و اولویت خود را از دست داده و از نقش اصلی خود دور شده است و صرفا عامل و دستاویزی برای ایجاد فضای مورد نظر خوشنویس و اثرش گردیده است .
این مهم وقتی بیش از پیش حساسیت برانگیز میشود که در آثار کتابت و اقلام ریز بیشتر خودنمایی میکند.
لازم به توضیح بیشتر نیست و بر همگان پر واضح است که کتابت از چه جایگاهی برخوردار است ، این قالب مهم خوشنویسی از گستره ای شگرف برخوردار بوده و واجد تمامی جنبه های خودنمایی خلاقیت هنرمند خطاط میباشد و از مهمترین قالب ها و صورت های ارائه هنری آثار خوشنویس به شمار میرود و هم از این روست که در آیین نامه آموزشی و امتحانی انجمن خوشنویسان ایران نیز به عنوان یکی از ماده های امتحانی و واحدهای درسی دوره های مختلف سطوح آمده است وبحق نیز در جایگاهش واقع شده و توجه بیشتری را می طلبد.
...............................................................
...............................................................
- اگر هنرمند خطاط به درستی از عهده کتابت متن برآمده و واسطه ای امین بین شکل بصری و متن
باشد ، کاتب و کتابت، رسالت اصلی خود را که بیان تصویری کلام و محتواست ،به طور کامل و به شکل زیبا به انجام رسانده و حق کلام را ادا میکند.
- آثار تولید شده در چند دهه گذشته خصوصا در حیطه کتابت ،عموما به مشکل ناخوانایی دچارند که دلایل بسیاری دارند.از جمله می توان به سهوالقلم –آموزش کم و احتمالا ناصحیح – کم تجربگی – مطالعه سطحی آثار پیشکسوتان و اساتید طراز اول و تقلید صرف و سطحی و بسیاری موارد دیگر اشاره نمود که متاسفانه از جهت کمیت هم قابل توجه است!
قطعه نویسی و سایر قالب های خوشنویسی دو وجه متمایز در ارتباط با این موضوع دارند;
الف) وجه کاربردی و مخاطب عام
ب)وجه صرف زیبایی شناسانه و شخصی و مخاطب خاص
ارائه دوگانه قطعه نویسی که عموما در اقلام بالاتر از قلم مشقی و با قلم جلی انجام میگیرد، بررسی دوگانه ای را می طلبد.رعایت و عدم رعایت خوانایی متن کار شده ،بستگی تام و تمام به موضوع مورد استفاده دارد. چنانکه در موقعیتی خاص،صرف ترکیب و چینش حروف و کلمات برای رسیدن به یک فضای معرف خوشنویس کافی است و خوانایی جمله و موضوع مورد نگارش فرع میباشد.هرچند رعایت خوانایی امتیاز بسیار مهم و بزرگی است ، لیکن عدم رعایت آن به دلیل ذکر شده ، ناقض ارزش هنری اثر خوشنویس نمی باشد.
با این وجود، استادان بزرگی که مرکز کارشان قطعه نویسی است ، هرچند درصد بسیاری ،رعایت خوانایی و ترتیب خوانش حروف و کلمات را به نحوه احسن انجام می دهند.مع الوصف ، موضوع خوشنویسی شده را نیز یکبار در کنار بقیه متن با قلم کوچک در ترکیب بندی متناسب با اثر می نویسند که دال بر توجه بیش از حد ایشان به خوانده شدن متن و کلام است.
- قطعه نویسی ها و کتیبه نگاری های مربوط به مراسم تعزیه در انواع خطوط که در دهه های گذشته
تهیه شده و بر روی سطوح مختلف از جمله چاپ بر روی پارچه ارائه شده و میشود ، مجموعا از نظر سیر و ترتیب خوانایی متن مشکلات عمده ای دارند ، حتی برای جامعه متخصص خوشنویسی .
نگاه دوباره به کیفیت هنری آثار و رعایت خوانایی ، توجه بخش بیشتری از مخاطبین آثار را جلب خواهد نمود و از صورت صرف نمادین به هنری مردمی تبدیل شکل خواهد داد.
خط چنان به ز قلم راننده که بیاساید از او خواننده
در بخش پایانی به عواملی چند در ناخوانایی آثار خوشنویسی اشاره میشود. مسلما این موارد تمامی زمینه ها را شامل نمی باشد و صورت جامع و مانعی ندارد.
- عوامل ناخوانایی در خوشنویسی صفحات کتابت به ایجاز:
الف)فشرده نویسی(فواصل کم بین حروف و کلمه ها )
ب) ایجاد کرسی ناموافق با ریتم تحریر متن و انشاء موضوع
ج ) نگارش دوگانه در یک متن ; ترکیب دستور نگارش قدیم و جدید
د ) اتصال حروف اضافه و ربط به سایر کلمات و ایجاد شکل و مهندسی جدیدی از کلمه که بر خلاف آیین نگارش آن کلمه است . مانند: به + سر ← بسر / دانستم + که ← دانستمکه /
به + صد ← بصد و ...........
ه )تراکم نقطه ها و گذاشتن نقطه ها در مکان ناصحیح
و ) استفاده از تر کیبات و اتصالات مهجور و نا آشنا
ز ) کم یا زیاد کردن نقطه در محلی که خوانایی کلمه بستگی تام و تمام به تعداد نقطه ها دارد که به طور سهو و یا عمد اتفاق می افتد.
سعدی در این باره می فرماید:
چه لطف است این که فرمودی؟ مگر سبق اللسان کردی
چه حرف است این که آوردی؟ مگر سهو القلم کردی
- عوامل ناخوانایی در قطعه نویسی و سایر قالب های ابتکاری به ایجاز:
الف) کم کردن حرف یا بخشی از کلمه مانند سرکش
ب) تغییر کرسی حروف و کلمات که متناسب با ریتم و ترتیب خواندن متن نسیت
ج) تکرار یک حرف ، جهت رسیدن به ترکیب بندی مطلوب
د) جابجایی و پس و پیش کردن حرف با حرف یا کلمه با کلمه
ه) کم یا زیاد کردن نقطه ها در مواردی که کمکی به ترکیب بندی نمی کند
و) استفاده از اعراب که بیشتر جنبه تزیینی دارد ، بدون در نظر گرفتن کاربرد آن و در جای نامناسب و در اندازه نامناسب که کمکی برای خوانایی نیست و صرف پر کردن فضا های خالی است.
در پایان چنانکه پیشتر نیز گفته شد ، این نوشته فتح بابی است به موضوعاتی از این دست . امید است با راهنمایی و تذکرات فرهیختگان و هنرمندان و اساتید گرانقدر ، موضوع نقد در حیطه خوشنویسی بیش از پیش در فضای هنری خوشنویسی جاری گردد.
با احترام
مجید خردمندی
نوروز 1392
.......................................................................
لطفا با نظرات ارزشمند خود ما را یاری فرمائید
شما نیز می توانید جهت مشاهده مطالبی که مخصوص اعضای ویژه این سایت است به عضویت رسمی این سایت در آمده و از این پست و دیگر پستها و تصاویر محدود شده دیدن فرمایید
